درباره علمسنجی
علمسنجی (Scientometrics) را میتوان تجزیه و تحلیل کمی و تا حد امکان کیفی فرآیند تولید، توزیع، و استفاده از اطلاعات علمی و عوامل مؤثر بر آن و توصیف، تبیین، و پیش‌بینی این فرآیند به منظور برنامه‌ریزی، سیاستگذاری، اعتلا، آگاهی، و آینده‌نگری علمی و پژوهشی در ابعاد فردی، گروهی، سازمانی، و بین‌المللی دانست. وجود واژۀ “سنجش” در علمسنجی به مفهوم استفاده از شاخصهای کمی در سنجش علم است. پرایس به عنوان یکی از بزرگان این حوزه معتقد است که سنجش تنها بخش محدودی از فعالیت‌های علمسنجی را تشکیل می‌دهد. در واقع هدف این حوزه دستیابی به ارزیابی در حوزههای مختلف علمی است.
با توجه به سرچشمه اصلی ظهور علمسنجی و همچنین براساس دامنه مفهومی که صاحب نظران و پیشگامان علمسنجی بر آن صحّه گذارده‌اند، علمسنجی بیش از هر چیزی برای ارائه خدمت به سیاست علم ایجاد شده است و همین نکته، سبب تفکیک آن از سایر حوزههای سنجشی شده است. علمسنجی یکی از متداول‌ترین روش‌های ارزیابی فعالیت‌های علمی و مدیریت پژوهش است. بررسی کمی تولیدات علمی، سیاستگذاری علمی، ارتباطات علمی دانشپژوهان و ترسیم نقشه علم، برخی از موضوعات این حوزه‌اند. علمسنجی در عمل، بیشتر با استفاده از روش‌های کتاب‌سنجی انجام می‌شود و مبتنی بر تحلیل استنادی است.
علمسنجی میتواند به مدیریت تحقیق و سیاستگذاری و چگونگی تخصیص بودجه و امکانات در علوم و افزایش کارایی پژوهش کمک نماید. علم سنجی علاوه بر آنکه به دنبال جنبه‌های کمی علوم و تحقیقات است، اقدام به اندازه‌گیری و تعیین معیارهای جنبه‌های مختلف مدیریتی و سازمانی علوم نیز می‌نماید. در سطحی وسیعتر علمسنجی را میتوان از عوامل مؤثر گردش مستمر فعالیت‌های تحقیقاتی در هر زمینه علمی دانست که مستقیماً با ارزشیابی کمی علم سروکار دارد. اساس کار علمسنجی بر بررسی چهار متغیر اساسی شامل مؤلفان (Authors)، انتشارات علمی (Scientific publications)، مراجع (References)، و ارجاعات (Citations) است. علمسنجی بر آن است با استفاده از بررسی جداگانه این متغیرها یا ترکیبی مناسب از شاخصهای مبتنی بر این متغیرها خصایص علم و پژوهش علمی را نمایان سازد. تعداد مؤلفان به عنوان یکی از شاخصهای فعالیت علمی در کشورهای مختلف می‌باشد که میتواند مبنایی برای مقایسه آنها محسوب گردد. انتشارات علمی تمامی مکاتبات و ارتباطات علمی چاپ شده را میتواند شامل شود. یکی از مجاری اساسی و رسمی انتشار علمی مقالات هستند که میتوان توزیع آنها را برحسب زمان، مکان، نوع، یا مجرای انتشار و سایر ویژگی‌ها مورد بررسی قرار داد. تعداد انتشارات به عنوان عنصری اساسی در علمسنجی است که میتواند مبنای مقایسه‌های بین اجتماعات مختلف علمی و کشورها قرار گیرد. امروزه، بیشتر انتشارات علمی تبلور تلاش‌های گروهی تعدادی از مؤلفین است. از آنجا که انتشار تولیدات علمی دانشمندان به صورت فردی برای ترسیم نتایج مهم آماری به تنهایی کفایت نمی‌کند، ارزیابی‌های علم سنجی معمولاً بر سودمندی انتشار توسط اجتماعات علمی تأکید می‌کنند. نمونه برخی از این اجتماعات علمی به شرح زیر است:
- گروه‌های پژوهشی، گروه‌ها، و دپارتمان‌های دانشگاهی؛
- موسسات علمی؛
- کشورها و مناطق ژئوپولتیک؛
- حوزههای علمی اصلی و فرعی
مراجع مورد استناد انتشارات علمی نشان‌دهنده منابع، خاستگاه‌ها، و بهویژه قدمت یا روزآمدی اندیشه‌های گنجانده شده در این مقالات هستند. مراجع به‌طور کلی نشان دهنده استنادهای رسمی یک انتشار علمی به منابع علمی هستند. بدین لحاظ توزیع مقالات مورد ارجاع قرار گرفته بر حسب مجرای انتشار، حوزه موضوعی و تاریخ تألیف منعکس‌کننده اشکال و جنبه‌های گوناگون علائق و منافع آن اجتماع علمی و همچنین منعکس‌کننده روابط اساسی میان اسناد و مدارک ارجاع دهنده آنها هستند که مورد ارجاع قرار گرفته‌اند. اگر یک مقاله علمی طی چندین سال پس از انتشار سالانه ۵ تا ۱۰ ارجاع داشته باشد به احتمال زیاد محتوی آن مقاله در بدنه معرفتی حوزه علمی مرتبط با آن رشته حل خواهد شد؛ به گونه‌ای که این مقاله سهمی در افزایش میزان معرفت علمی آن رشته خواهد داشت. ارجاعات به یک انتشار علمی نشان‌دهنده مراجع مرتبط با آن می‌باشند، مراجع از پیشینه‌های نتایج علمی خبر می‌دهند اما ارجاعات نشان‌دهنده نفوذ و تأثیر علمی هستند. امروزه تجزیه و تحلیل ارجاعات علمی یکی از مشهورترین روش‌های علم سنجی است. شهرت این شاخص تا حدود زیادی ناشی از آن است که ارجاعات می‌توانند به‌طور کارا و مؤثری نقص موجود در شاخص کمیت و شمارشی صرف انتشار علمی را جبران کرده و توسط عناصر کیفی مشخص این شاخص را تکمیل و آن را کیفی نمایند.
تاریخچه علمسنجی
علمسنجی، یکی از رایج‌ترین روش‌های ارزیابی فعالیت‌های علمی پژوهشی می‌باشد. این روش در روسیه شوروی پدید آمد و در کشورهای اروپای شرقی بویژه مجارستان، برای اندازه‌گیری علوم در سطوح ملی و بین‌المللی استفاده شد. اولین کسانی که واژه علمسنجی را ابداع کردند، دوبروف و کارنوا بودند. آنها علمسنجی را به عنوان اندازه‌گیری فرآیند انفورماتیک، تعریف کردند. انفورماتیک از نظر میخائیلف، عبارت است از اصول علمی که به بررسی ساختار و ویژگی‌های اطلاعات علمی می‌پردازد و قوانین و فرآیندهای این ارتباطات را مورد بحث، قرار می‌دهد. به دنبال مطرح شدن این علم، دانشمندان برجسته دیگری از جمله کول، ایلز، و هولم نیز از مقالات علمی به عنوان ملاکی برای مقایسه تولید علمی کشورهای مختلف استفاده کردند. ارزش یک مقاله علمی بر مبنای تأثیر در مقالات و نوشته‌های بعدی (حضور در مجموع مآخذ آنها) تعیین می‌شود. معتبرترین تحقیق در این زمینه کار درک دوسالاپرایس است که در سال ۱۹۶۵ بر مبنای نمایه استنادی علوم (SCI) در باب انتشارات سال ۱۹۶۱ صورت گرفت. وی در این تحقیق اشاره می‌کند مقالات مختلف با بسامدهای متفاوتی در نوشته‌های بعدی ظاهر می‌شوند. طبق فرض این تحقیق مقالاتی که در حوزه خود مؤثرتر بوده‌اند به دفعات بیشتری مورد استناد قرار گرفته‌اند.
در ایران، بحث تولید علم برای نخستین بار در کشور در سال ۱۳۶۵ در دانشگاه تهران مطرح شد، اما در آن زمان در حد یک واژه باقی ماند و فقط خمیرمایه اولیه آن شکل گرفت. در سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۳، دانشگاه تهران اعلام کرد به نویسندگانی که مقاله‌های آنها در مجله‌های بین‌المللی معتبر نظیر «آی‌اس‌آی»، چاپ شود، جوایز قابل ملاحظه‌ای اهدا خواهد کرد. این نخستین گام برای اقدامی جدی در زمینه تولید علم در ایران بود. از سال ۱۳۷۹ به بعد، بحث تولید علم در حوزه پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری در قالب نو مطرح شد. در حالی که حدود ۴۰ سال از بحث علمسنجی و مطرح شدن آن در جهان می‌گذرد، به نظر می‌رسد آغاز بحث علمسنجی در ایران به اوایل دهه ۱۳۷۰ باز می‌گردد، اما بیشترین آثار این حوزه در دهه ۱۳۸۰ منتشر شده است. در این دهه، اهمیت پرداختن به بحث علمسنجی و استفاده از این شیوه برای سنجش میزان تولیدات علمی به دلیل افزایش انتشارات علمی و ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی برای سازماندهی و انتشار این منابع، بسیار بیشتر از گذشته شده است.
در همین راستا، اداره علمسنجی دانشکده علوم پزشکی اسدآباد زیر نظر معاونت آموزش، تحقیقات، و فرهنگی دانشجویی دانشکده از سال 1396 فعالیت خود را آغاز کرد.
